Abelmoschus esculentus, yani bamya, ebegümeci ailesinden çiçekli bir bitkidir. Tohum kabukları yani tohumu çevreleyen meyvenin besin değeri yüksektir. Bamyanın coğrafi kökeni, Batı Afrika, Etiyopya ve Güney Asya kökenli destekçilerle tartışılmaktadır. Bitki, dünyadaki tropikal, subtropikal ve ılıman ılıman bölgelerde yetiştirilmektedir.
Bamya, % 90 su, % 2 protein, % 7 karbonhidrattır ve bir miktar da yağ bulunabilir. Bamya; diyet lifi, C vitamini ve K vitamini bakımından zengindir. Bunun yanında orta miktarda tiamin, fosfat ve magnezyum içerir.
Genç bamya yaprakları pancar veya karahindiba yapraklarına benzer şekilde salatalara doğranabilir. Bamya tohumları kavrulmuş ve öğütülmüş olarak kahve için kafeinsiz bir alternatif oluşturabilir.
Bamya yağı, bamya tohumlarından preslenmesiyle elde edilir. Hoş bir tada ve kokuya sahiptir. Oleik asit ve linoleik asit gibi doymamış yağ oranları yüksektir. Bazı tohum çeşitlerinin yağ içeriği yaklaşık % 40’tır. 2009 yılında yapılan bir araştırmada bamya yağı biyoyakıt olarak kullanılmaya uygun bulunmuştur. Bitkinin sapından çıkan Bast lifi, polimer kompozitlerinin takviyesi gibi endüstriyel kullanımlara sahiptir. Bamya bitkisi tarafından üretilen müsilaj, flokülent özellikleri nedeniyle atıksudan bulanıklığın giderilmesi için kullanılabilir. Kalın bir polisakarit filmine benzer bir bileşime sahip olan bamya zamkı, 2018’den beri biyolojik olarak parçalanabilir bir gıda ambalajı olarak geliştirilmektedir.
Bamya türleri, genellikle ılıman iklimlerde yıllık olarak yetiştirilen ama aslında çok yıllık bir bitkidir. Yaklaşık 2 metre boyunda büyür. Ülkemizde oturak çeşitleri de bulunur. Malvaceae üyesi olarak, pamuk, kakao ve ebegümeci gibi türlere yakındır. Yapraklar 10–20 santimetre uzunluğunda ve geniştir, meyveler 5-7 lobludur. Çiçekler 4-8 santimetre çapındadır, genellikle her bir yaprağın tabanında kırmızı veya mor bir leke vardır. Polenler küresel olarak yaklaşık 188 mikron çapındadır. Meyve, çok sayıda tohum içeren beşgen kesitli 18 santimetreye kadar olan bir kapsüldür.
Bamya, lifli meyveleri yuvarlak, beyaz tohumlar içeren baklaları ile dünyanın tropikal ve sıcak ılıman bölgelerinde yetiştirilir. Dünyadaki en sıcak ve kuraklığa dayanıklı sebze türleri arasındadır. Minimum gece sıcaklığı 5-6 dereceye kadar tolere edilebilir ve aynı zamanda bu sıcaklıklarda büyüme yavaş olur. Ancak don baklalara zarar verebilir. Toprak sıcaklığı 14 derecenin üstüne çıktığında ekim yapılır. İdeal çimlenme sıcaklığı 15 – 20 derecedir. 25 – 35 derece arası sıcaklıklar optimum yetişme sıcaklığıdır.
Bamya bitkisi, ağır kil ve aralıklı nem içeren toprakları uygundur. Direk güneş ışığını çok sever. Organik madde açısından zengin iyi drene edilmiş topraklarda en iyi performansı gösterir. Toprak ideal olarak asidik tarafta olmalı ve pH 5.8 ile 7.0 arasında olmalıdır.
Bamya tohumları ekilişi;
Sıra Üzeri Mesafe 7,5 – 10 cm Sıra Arası Mesafe 70 – 90 cm şeklinde olmalıdır.
Çimlenmeyi hızlandırmak için tohumları ılık suda gece boyunca bekletmeniz çimlenme yüzdesini artırıp, çimlenme süresini hızlandıracaktır. Ekimde, tohumlar 1-2 santimetre derinliğe kadar ekilir ve ekimden önce toprak gece boyunca ıslatılır. Tohumlar çimlenmek için en az 14 °C toprak sıcaklığını tercih eder.
Taze bamya fideleri için bol su gereklidir. Sulama çoğunlukla salma sulama şeklinde yapılır. Her ne kadar kurak iklim sebze olup sıcak havayı sevse de düzenli yapılan sulama ile beraber ciddi verim artışı ve sağlıklı bitki büyümesi kaçınılmazdır.
Bamya için dekara toplamda 60 kg 18:18:18 gübre veya eşdeğeri atılması yeterli olur. Bunun üzerine belirli aralıklarla dengeli bir sıvı gübre ve iz elementleri de uygulayabilirsiniz. Bitkiler 7 – 8 cm boyuna eriştiğinde çok sık bitkiler seyreltilebilir. İlk hasattan sonra, üretimi ve hava akışını hızlandırmak için alt yaprakları budanabilir. Bu sayede hastalıklarla ve yüksek nem seven böceklere karşı kültürel mücadele edilmiş olur.
Tohum kabukları hızla lifli ve odunsu hale gelir ve sebze olarak yenilebilir olması için, olgunlaşmamışken, genellikle tozlaşmadan sonraki bir hafta içinde hasat edilmelidir. Bir bitki üzerinde çok fazla meyve barındırdığından pratik olması açısından meyveler elle kıvırılıp çekilerek hasat edilir.
Bamya bitkisini etkileyen en yaygın hastalık, genellikle yaprakların sararmasına ve solmasına neden olan verticillium solgunluğudur. Diğer hastalıklar kuru tropikal bölgelerde külleme, yaprak lekeleri ve kök düğüm nematodlarıdır. Hastalık ve zararlılarla mücadelede iyi sonuçlar elde edebilmek için sürekli gözlem şarttır.